معرفی اجمالی
کاتبی قزوینی به تشیع رغبتی وافر داشت و در حوزه درس قزوین تدریس می‌کرد. این اثر یکی از درس‌نامه‌های منطقی بسیار مهم است که شروح فراوان بر آن نوشته شده است. نویسنده، آن را برای خواجه شمس الدین محمد جوینی، معروف به صاحب دیوان نوشته و به همین دلیل آن را شمسیه نامیده است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه است. هریک از مقالات کتاب، خود در ضمن چند فصل و خاتمه نیز در ضمن دو مبحث تدوین شده است.
«الرسالة الشمسیة»، به لحاظ شیوه تالیف، از آن گونه کتاب‌های منطقی بشمار می‌آید که ساختاری دو بخشی شامل معرف و حجت یا تصور و تصدیق دارند. این روش تدوین را نخستابن سینا در بخش منطق کتاب «الاشارات و التنبیهات» به کار گرفته است. پس از آن، «الشمسیة» نجم الدین کاتبی نیز با همین سیاق تالیف شده است.
گزارش محتوا
از برخی قرائن چنین استفاده می‌شود که رساله شمسیه در زمان خود تدریس می‌شده و محور علم منطق و مورد توجه علما بوده است و لذا شرح و تعلیقه‌های زیادی بر آن زده شده است.
قطب رازی، استاد تفتازانی، بر آن شرح نوشته و تفتازانی در شرح خود تحت تاثیر شرح وی بوده است. شرح تفتازانی بر بخش تصورات رساله «الشمسیة» است که تفتازانی آن را در ۷۵۲ ق، در شهر جام تالیف کرده است.
بر این اثر، علامه حلی شرحی عالی نوشته است که «القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة» نام دارد. وی در مقدمه‌اش بر این اثر درباره رساله شمسیه می‌نویسد: در این کتاب، فوائد و نکات و مسائل دشوار به ایجاز و اختصار ذکر شده است.
کاتبی قزوینی، در مقدمه رساله شمسیه به این نکته تصریح می‌کند که عقلا متفقند که علوم و به ویژه علوم یقینی، والاترین مطالب و ارزشمندترین فضائل و صاحب آن شریف‌ترین اشخاص بشر است و اطلاع بر دقائق آن و احاطه به کنه حقائق آن تنها به وسیله علم «منطق» ممکن است؛ چراکه به وسیله علم منطق است که صحیح آن از ناصواب مشخص می‌شود.
وی همچنین همان‌گونه که در مقدمه به آن تصریح کرده
از قزوینی خواسته است که کتابی مشتمل بر قواعد و حاوی اصول و ضوابط منطق تالیف کند و کتاب حاضر در پاسخ به خواسته ایشان است.
اختصار مقالات کتاب
۱. در مقاله اول کتاب، بحث مفردات در ضمن چهار فصل بیان شده است. دلالت لفظ بر معنا، معانی مفرد، مباحث کلی و جزئی و مبحث تعریفات در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است.
۲. در مقاله دوم کتاب، قضایا و احکام آن در ضمن یک مقدمه و سه فصل تبیین شده است. نویسنده ابتدا قضیه را قولی می‌داند که بتوان قائل آن را صادق یا کاذب نامید. سپس قضایای حملیه و شرطیه و انواع آن را با ذکر مثال توضیح می‌دهد. در بحث از احکام قضایا نیز مباحث تناقض، عکس مستوی، عکس نقیض و تلازم شرط‌ها را بیان می‌کند.
۳. نویسنده در مقاله سوم کتاب در پنج فصل به موضوع قیاس پرداخته است. وی ابتدا در تعریف قیاس می‌نویسد: قیاس منطقی قولی است، فراهم آمده از چند قضیه، به نحوی که اگر مقدمه‌های آن قضایا درست باشند، از آن قول، به طور ذاتی قول صحیح دیگری لازم آید. وی سپس به تعریف صغری، کبری، حد وسط و اشکال چهارگانه‌ای که از چگونگی قرار گرفتن حد وسط ایجاد می‌شود می‌پردازد.
سپس مباحث دیگری را مطرح و در آخرین فصل کتاب به اختصار به معرفی قیاس مرکب، قیاس خلف، استقراء و تمثیل در بخش لواحق قیاس می‌پردازد.
در خاتمه کتاب، دو مبحث مطرح شده است: ابتدا مواد قیاس که عبارت باشد از یقینیات و غیر یقینیات ذکر شده است. وی قیاسی را که از اقسام شش‌گانه یقینیات تشکیل شده باشد، برهان نامیده است. در ادامه، اقسام شش‌گانه غیر یقینیات، مانند مشهورات، مسلمات و مقبولات را نیز با ذکر مثال معرفی کرده است.
در بحث دوم خاتمه، به اجزای علوم که عبارت باشد از موضوعات، مسائل و محمولات پرداخته شده است.
این رساله، فاقد هرگونه فهرست و پاورقی است.
