معرفى اجمالى
الشرح المختصر، معروف به «مختصرالمعانى» كه شرح كوتاه‌تر« تلخيص المفتاح» است، در ۷۵۶ تأليف شده است. كتاب مختصر المعانى تأليف اديب نامور قرن هشتم، ملا سعدالدین تفتازانی، از ممتازترين كتب و آثارى است كه در زمينه علوم بلاغی تدوين شده است.
ساختار کتاب
كتاب همانند ساير کتب کلاسیک در مقدمه به اختلاف بين مقدمه علم و مقدمه كتاب و در ادامه به تبيين معناى فصاحت و بلاغت پرداخته است. متن اثر در سه بخش كلى تدوين شده است: ۱. فن علم معانى؛ ۲. فن علم بيان؛ ۳. فن بديع.
بخش اول كتاب از هشت باب تشكيل شده است. بخش دوم نيز مشتمل بر دو مقصد و فصولى است؛ اما بخش سوم کتاب از هيچ تبويب يا فصل‌بندى خاصى برخوردار نيست. در خاتمه كتاب نيز بحث سرادقات شعری و مباحث مرتبط با آن مانند اقتباس و تضمين آمده است. [۱]
گزارش محتوا
همان‌طور كه در مقدمه كتاب آمده، بدون آشنايى با ظرافت‌ها و قواعد اين علم، اساسا دست‌يابى به بسيارى از مضامين آیات و احادیث ممكن نيست و لذا نويسنده با انگيزه مقدسى به تأليف كتاب اقدام كرده است. مطالبى كه در بخش‌هاى سه‌گانه كتاب ارائه شده است، به ترتيب عبارت است از:
← گزارش اول در فن علم معانی
در اين بخش كه به« علم معانی » اختصاص دارد، ابتدا احوال اسناد خبرى و اسناد حقيقى و مجازى تشريح شده است. سپس مسنداليه و مسند با ذكر مثال و اشعار مختلف بررسى شده است. بسيارى از اعتبارات گذشته در متعلقات فعل جارى مى‌شود كه در باب چهارم مورد بحث قرار گرفته است.
« القصر» در لغت حبس و در اصطللاح به معناى تخصيص شى‌ء به شى‌ء به طريق مخصوص است كه اقسام آن به تفصيل در باب بعد آمده است. انشاء از ديگر عناوين علم معانى است كه به دو قسم طلب و غيرطلب تقسيم مى‌شود. نويسنده متذكر مى‌شود كه در اينجا از انشاء به معناى غيرطلب بحثى نمى‌كنيم و انواع انشاء به معناى طلب مورد نظر ماست.
تفتازانى در باب هفتم به دو مبحث مهم فصل و وصل مى‌پردازد و دليل تقدم فصل بر وصل را اصالت آن دانسته كه وصل عارض بر آن مى‌شود. آخرين باب را كه به ايجاز و اطناب و مساوات اختصاص دارد، با كلامى از سكاكى كه ايجاز و اطناب را از امور نسبى مى‌داند، آغاز و در ضمن دو فصل مورد مطالعه قرار گرفته است.
← گزارش دوم در فن علم بیان
« علم بیان » بر علم بدیع مقدم شده و در اين بخش مورد بحث قرار گرفته است. نويسنده در بيان دليل تقدم علم بيان، نياز به آن در خود بلاغت و تعلق بديع به توابع مى‌داند. از مهمترين مباحث اين بخش، تشبيه، حقيقت و مجاز و استعاره و کنایه است.
← گزارش سوم در فن علم بدیع
«بديع» علمى است كه به وسيله آن شيوه‌هاى نيكو نمودن کلام شناخته مى‌شود. تحسين كلام به دو قسم لفظى و معنوى تقسيم مى‌شود. هر يك از اين دو قسم به اقسام مختلفى تقسيم مى‌شود كه كل مباحث اين باب را دربر گرفته است. [۲]
وضعيت كتاب
در ابتداى كتاب خطبه‌اى آمده است كه با درود بر محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله و خاندانش ـ عليهم‌السلام ـ آغاز و تكريم و تجليل از حاكم زمانش سلطان محمود جانى بك خان به اتمام مى‌رسد. نويسنده مقدمه خود را پس از مقدمه صاحب تلخیص المفتاح آورده است. فهرست مطالب در انتهاى اثر آمده است.
پانویس
۱. ↑ مختصر المعانى، تفتازانى، ملا سعدالدين، مقدمه کتاب.
۲. ↑ مختصر المعانى، تفتازانى، ملا سعدالدين، متن کتاب.
منبع
نرم افزار ادبیات عرب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
